Błąd systemu – Przegląd Kina Europejskiego – DKF Powiększenie

• Berlinale  2019
• Nagroda Specjalna – Nagroda czytelników 'Berliner Morgenpost’  Nora Fingscheidt

• Srebrny Niedźwiedź – Nagroda im. Alfred Bauera Nora Fingscheidt

Benni to dziewięcioletnia blondyneczka o niebieskich oczach i obliczu małego aniołka, która chciałaby być przede wszystkim kochana. W dzieciństwie przeszła jednak przez piekło na ziemi, a wyrywkowo pamiętane traumatyczne doświadczenia namieszały jej w głowie tak mocno, że stała się zagrożeniem dla własnych bliskich. Nie przeżywszy jeszcze nawet pełnej dekady na tym świecie, Benni jest wydalana z każdego kolejnego ośrodka pomocy społecznej za agresję, bluzgi i wulgarną postawę. Krucha dziewczynka testuje wszystkich swym zachowaniem, a gdy ktoś jej mówi, że czegoś nie może, lub dotyka jej twarzy, wpada w istną furię: z dzikością w oczach atakuje starszych chłopców, rozbija krzesłami szyby, grozi nożem innym dzieciom oraz sobie. Nie jest jednak prawdą, że Benni nienawidzi wszystkich. Dziewczynka potrzebuje tylko i aż odrobiny miłości i pełnej uwagi. Czy znajdzie się ktoś, kto przełamie jej mechanizmy obronne, czy jednak czeka ją życie na coraz mocniejszych lekach?

Oryginalny tytuł debiutu fabularnego Nory Fingscheidt, nagrodzonego Srebrnym Niedźwiedziem na Berlinale, brzmi „Systemsprenger”. W slangu niemieckich pracowników socjalnych oznacza to dosłownie „rozsadzacza systemu”, czyli osobę patologicznie niezdolną do integracji społecznej.

Takim właśnie przypadkiem jest zaledwie dziewięcioletnia Benni, na pierwszy rzut oka słodka i niewinna, ubierana w bodaj wszystkie możliwe odcienie różu, co jeszcze wzmaga kontrast między jej wyglądem a zachowaniem.

Dziewczynka podróżuje z lekkim plecakiem, za to z ciężkim balastem emocjonalnym, którym obarczyły ją rodziny zastępcze, domy dziecka, szkoły specjalne i ośrodki wychowawcze. W żadnej placówce nie potrafi zagrzać miejsca na dłużej, wszędzie stanowi postrach opiekunów i rówieśników. Boją się jej „nawet chłopcy”, jak sama podkreśla z dumą.

Wielokrotnie trafia także do szpitala psychiatrycznego w wyniku niekontrolowanych napadów gniewu. Są one naturalną reakcją na strach, a Benni wpada w panikę nad wyraz często, szczególnie gdy ktokolwiek dotyka jej twarzy.

Źródło problemu tkwi w traumie z dzieciństwa – kiedy Benni była niemowlęciem, kneblowano ją pieluchami. W rezultacie potrzebuje stałej opieki psychiatrycznej, jednak z uwagi na jej wiek prawo nie zezwala umieścić jej w zamkniętym ośrodku. Małoletnia bohaterka nie może też liczyć na własną matkę, która sama jest wrakiem emocjonalnym w toksycznym związku z konkubentem, który niegdyś zamykał Benni w szafie.

U podstaw filmu leży zagadnienie: jak wychować, wyedukować, a przede wszystkim „naprawić” problematyczne dziecko? Na tym gruncie wyrastają kolejne pytania: co w sytuacji, gdy wszystkie środki zawodzą i „naprawa” zdaje się niemożliwa? Jak rozumieć niejednoznaczny „błąd” z wyjątkowo udanego polskiego tytułu? Czy dziecko „rozsadza” system dlatego, że przerasta jego ograniczenia, czy może to system nie jest odpowiednio przystosowany do spraw wykraczających poza procedury?

Fingscheidt wypróbowuje różne potencjalne rozwiązania, ale nie daje gotowych odpowiedzi. W przeciwieństwie do braci Dardenne – którzy w swoim ostatnim filmie, „Młodym Ahmedzie”, również zajęli się, choć w zupełnie innym kontekście, problemem asymilacji dziecka – młoda reżyserka nie idzie na łatwiznę i nie sięga po deus ex machina, byle tylko dać nadzieję na rozwiązanie nierozwiązywalnego. Przeciwnie – pozwala sobie na niewiedzę i bezradność. To oznaka dużej dojrzałości twórczej.

Niesamowitą dojrzałością cechuje się także kreacja młodziutkiej Heleny Zengel. Jej Benni to prawdziwy tour de force, rzadko widywany w wydaniu dziecięcym. I godny uznania tym bardziej, że początkująca aktorka musiała się wykazać dużym wachlarzem emocji, portretując zarówno wybuchy agresji swojej postaci, jak i chwile wyciszenia czy przygnębiającego smutku w scenach odtrącenia przez matkę, a nawet momenty radości i beztroski.

Zengel ma też świetną chemię z Albrechtem Schuchem, grającym niekonwencjonalnego terapeutę Michę, który zabiera Benni w leśną głuszę na specyficzny obóz przetrwania. W trakcie pobytu Micha staje się dla Benni figurą ojcowską, której dziewczynka ewidentnie potrzebuje.

Młody mężczyzna ma jednak własną rodzinę i w pewnym momencie jego więź z podopieczną niebezpiecznie przechodzi w znaną z psychoanalizy „fantazję ratunkową”, mogącą przynieść więcej szkody niż pożytku. Takie niuanse wynoszą film wysoko ponad standardowe opowieści o dzieciach pokrzywdzonych przez los i ich dorosłych zbawcach.

Chaotyczną egzystencję Benni doskonale odzwierciedla również forma filmu. Zdjęcia Yunusa Roya Imera przypominają surowy styl wspomnianych belgijskich reżyserów, z tym że to tacy Dardenne’owie na sterydach. Rozedrgana kamera przez cały czas trzyma się blisko bohaterki, rejestruje każdą emocję na anielskiej twarzyczce, która błyskawicznie potrafi stężeć i wykrzywić się we wściekłym grymasie.

Ujęcia z ręki, połączone dynamicznym montażem Julii Kovalenko i Stephana Bechingera, nie dają widzowi chwili wytchnienia. Niemal każda scena sprawia wrażenie „podminowanej”, ponieważ nigdy nie wiemy, co za chwilę wykręci Benni, która niemal bez przerwy pozostaje w ruchu.

Również pulsująca muzyka Johna Gürtlera, nie bez kozery wyróżniona Europejską Nagrodą Filmową, fantastycznie oddaje nieprzewidywalny charakter Benni, jej zaraźliwą, anarchistyczną energię, ale i zwykłą dziecięcą frajdę z biegania, skakania i uciekania opiekunom dla samej ucieczki.

Ten film jest jak jego bohaterka. Rozsadza system, rozsadza ekran. Petarda.

Piotr Dobry, Błąd systemu, „Kino” 2020, nr 1-2, s. 72