Zakończenie II wojny światowej przyniosło radykalną zmianę sytuacji Kwidzyna – nastąpiła niemal całkowita wymiana ludności miasta, było to wydarzenie bezprecedensowe w jego kilkusetletniej historii. W wyniku przymusowej ewakuacji, zarządzonej przez władze niemieckie, w ciągu kilku zimowych dni 1945 r. 99% kwidzynian opuściło rodzinne miasto, jak się okazało – na zawsze. 29 stycznia 1945 r. do opustoszałego Kwidzyna wkroczyły od strony Gardei i Prabut pierwsze oddziały Armii Czerwonej (AC). Jeszcze przez ponad sześć tygodni miasto znajdowało się w bezpośredniej strefie przyfrontowej, co m.in. spowodowało opóźnienie w napływie polskiej ludności. Następnie rozpoczął się niezwykle burzliwy okres przejściowy – rządów sowieckich władz wojskowych oraz czasowego zasiedlenia miasta przez kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy AC. W lutym 1945 r. w Kwidzynie zorganizowano wielki ośrodek szpitalnictwa wojskowego, wszystkie obiekty użyteczności publicznej zamieniono na szpitale i obiekty pomocnicze. Przez okres 9 miesięcy – poczynając od marca 1945 r. – przez wojskowe szpitale w Kwidzynie przeszło łącznie 120 tys. rannych i chorych żołnierzy, tak więc w tym okresie było to więc miasto bardziej rosyjskie niż polskie.
Ogromna masa czerwonoarmistów doprowadziła Kwidzyn do stanu ruiny. Największą tragedią było spalenie centralnej części miasta wraz z ratuszem. Około 30% Kwidzyna spłonęło lub zostało zdewastowane w inny sposób. Straty w samej substancji mieszkaniowej, bez obiektów przemysłowych i usługowych, oceniano na około 35%. Dewastacja przemysłu i innych zasobów gospodarczych dotknęła także w wielkim stopniu powiat kwidzyński. Jedną z najpoważniejszych bolączek było wywiezienie przez władze radzieckie w maju 1945 r. większości torów na linii kolejowej Elbląg-Kwidzyn-Grudziądz. Zniszczenia objęły także inne pobliskie szlaki mające znaczenie dla połączeń miasta z resztą kraju. Odbudowa tras kolejowych trwała później przez kilka lat. Okoliczne rolnictwo odnotowało także ogromne straty powodujące permanentne niedobory żywnościowe. Kwidzyńska komenda wojskowa AC została zlikwidowana w połowie lipca 1945 r., a jej funkcje przejmowała polska administracja. W maju 1946 r. w Kwidzynie przebywały już tylko nieliczne jednostki sowieckie, natomiast teren powiatu opuściły dopiero jesienią 1946 r.
Kwidzyn w 1945 roku, ruiny spalonej przez Rosjan starówki
Pierwsze polskie władze na terenie Kwidzyna były całkowicie zależne od radzieckiej komendantury, zaś proces rozszerzania zakresu ich działalności trwał od marca do jesieni 1945 r. Nowe władze powołały oddział Milicji Obywatelskiej i zorganizowały poszczególne referaty starostwa. Jednocześnie trwała budowa instytucji powiatowych. Najwcześniejsze działania władz miejskich związane były z próbami uruchomienia infrastruktury oraz zapewnienia mieszkańcom miasta opieki lekarskiej. Działalność polskich władz administracyjnych oraz polskich instytucji w Kwidzynie w pierwszych miesiącach ich istnienia była bardzo utrudniana przez sowietów. W lipcu 1945 r. Kwidzyn włączono do województwa gdańskiego. Kilkumiesięczne działania na rzecz organizacji władz polskich w mieście zakończyły się w grudniu 1945 r. formalnym powołaniem Miejskiej Rady Narodowej (MRN). Pod koniec tego samego roku w Kwidzynie funkcjonowało ponad dwadzieścia polskich instytucji, przedsiębiorstw, handlu i rzemiosła, natomiast przemysł właściwie nie istniał. Negatywnym zjawiskiem było szabrownictwo, czyli masowe rabowanie dóbr ruchomych na tzw. ziemiach odzyskanych.
Zasiedlanie miasta przez ludność polską rozpoczęte w okresie od marca do czerwca 1945 r. było procesem powolnym i samorzutnym. Mieszkańcy okolic wykorzystywali bliskość Kwidzyna i przenosili się do miasta. Pierwsi osadnicy mieli problemy z czerwonoarmistami, pożarami i ogólnym bałaganem, ale byli w najkorzystniejszej sytuacji pod względem możliwości wyboru mieszkań i ich wyposażenia. Ten stan trwał jednak krótko. Wielu potencjalnych mieszkańców odstraszały warunki panujące w mieście. Osadnictwo ludności polskiej w Kwidzynie i powiecie w 1945 r. utrudniała AC zajmująca obiekty, z których mogłaby skorzystać ludność polska. Bardzo poważnym problemem były także trudności komunikacyjne. Okoliczności te złożyły się na niepełne wykorzystanie możliwości osadniczych przez Kwidzyn w 1945 r.
Na początku czerwca 1945 r. rozpoczęto organizację struktur Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w Kwidzynie. Pozostałe ugrupowania polityczne miały trudniejszy start ze względu na opóźnienie zezwolenia na ich działalność ze strony sowieckiej komendantury wojskowej. Poza partiami politycznymi zorganizowano także młodzieżowe organizacje z nimi związane.
Widok zrujnowanego, starego miasta, 1959 rok
Dominujący w Kwidzynie od XVI w. ewangelicy (Niemcy) stali się w 1945 r. mniejszością, gdyż napływający Polacy byli w większości katolikami. W kwietniu 1945 r. przybył do miasta i objął opustoszałą parafię Świętej Trójcy kapłan z diecezji łódzkiej, w tym samym miesiącu osiedlili się tam dwaj ojcowie franciszkanie, którzy objęli katedrę po opuszczeniu jej przez wojsko.
Od kwietnia 1945 r. na terenie miasta zaczęto organizować struktury szkolnictwa podstawowego oraz średniego (sierpień). Już wkrótce aktywną działalność podjęła lokalna organizacja Związku Nauczycielstwa Polskiego. W lipcu 1945 r. władze miasta oddelegowały jedną osobę do zabezpieczenia resztek zbiorów po zniszczonym Muzeum Miejskim. Liczba odnalezionych eksponatów nie przekraczała 10% dawnych zbiorów.
Jednym z ważniejszych zagadnień politycznych w dziejach Kwidzyna w latach 1946-1949 było prawne uregulowanie spraw narodowościowych. Od wiosny i lata 1945 r. osoby z III grupą niemieckiej listy narodowościowej, przyjętej pod przymusem w czasie okupacji na terenie województwa pomorskiego, coraz liczniej osiedlały się w Kwidzynie i okolicach. Podlegały one procedurze tzw. rehabilitacji, która polegała na złożeniu przed władzami szczebla powiatowego deklaracji wierności państwu polskiemu. Ludność autochtoniczna narodowości polskiej z Kwidzyna i okolic, nie posiadająca przed 1939 r. obywatelstwa polskiego, podlegała natomiast tzw. weryfikacji. Po jej zakończeniu autochtoni mieli posiadać pełne prawa obywatelskie. Akcja weryfikacyjna połączona była z naciskami władz na zmianę nazwisk na polsko brzmiące oraz z kursami repolonizującymi. W końcu 1947 r. w powiecie kwidzyńskim liczba osób zweryfikowanych wyniosła ponad 2 tys.
Ulica Targowa, lata 60-te XX wieku
Sytuacja ludnościowa miasta w latach 1946-1947 ulegała bardzo poważnym zmianom. Wciąż trwało wysiedlanie ludności niemieckiej oraz napływ ludności polskiej. W rezultacie akcji ostatecznego wysiedlania Niemców pozostałych w mieście i powiecie, zakończonej w październiku 1948 r., wywieziono do Niemiec kilka tysięcy osób z powiatów sztumskiego, malborskiego i kwidzyńskiego. Znacznie większy ilościowo był napływ osadników polskich do miasta i powiatu. Latem 1947 r. sytuacja narodowościowa uległa kolejnej zmianie – w ramach tzw. akcji „Wisła”, na teren województwa gdańskiego przesiedlono około 4,5 tysiąca Ukraińców z południowo-wschodniej Polski. Kilka lat później w samym Kwidzynie zaczęła osiedlać się część członków tej grupy narodowościowej. W rezultacie wzbogaceniu uległa struktura wyznaniowa Powiśla, gdyż nowi mieszkańcy byli w większości grekokatolikami.
Zwiększająca się od jesieni 1945 r. fala nowych osadników w powiecie kwidzyńskim spowodowała, że do 1 lipca 1946 r. liczba osiedlonych rodzin wynosiła już prawie 2,5 tys. Zainteresowanie osiedlaniem się w Kwidzynie zaczęło stopniowo spadać w drugiej połowie 1946 r. Do końca roku następnego w całym powiecie było nieco ponad 30 tys. nowych mieszkańców. W 1948 sytuacja ludnościowa ustabilizowała się i dalsze zmiany wynikały przede wszystkim z ruchu naturalnego lub migracji lokalnych a nie z wielkich migracji typowych dla lat 1945-1947. W 1950 r. mieszkało w Kwidzynie prawie 13,5 tys. osób, a w całym powiecie nieomal 35 tys.
Parada wojskowa, lata 60-te XX wielu
W styczniu 1946 r. rozpoczęła rzeczywistą działalność Miejska Rada Narodowa (MRN) w Kwidzynie. Wiceburmistrzem została osoba związana z powiatowymi organami bezpieczeństwa, które w ten sposób uczestniczyły w sprawowaniu władzy. Miesiąc później powstała Powiatowa Rada Narodowa (PRN). Częste przetasowania personalne wskazywały, że organ ten nie miał wówczas zbyt dużego znaczenia jako władza w mieście. Sprawami miejskimi bezpośrednio i w największym zakresie zarządzała MRN, jednak w każdej chwili rada powiatowa mogła ingerować w jej prace.
Zarząd Miejski (ZM) działający od kwietnia 1945 r. pod kierownictwem H. Chmielewskiego był przez pierwsze trzy lata dość stabilny. Okres kierowania tym organem przez jego następców (od listopada 1947 r.) to czas wielkiej czystki, która objęła m.in. partie polityczne (szczególnie PPS) a także wiele instytucji, urzędów i zakładów pracy.
Jednym z najważniejszym urzędów, który rozpoczął działalność w Kwidzynie już w 1945 r., był Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego (PUBP), który stale rozrastał się liczebnie i rozszerzał zakres działalności zgodnie z polityką ideologiczną PPR. Komunistyczna policja polityczna zajmowała się m.in. inwigilacją przesiedlonych na teren powiatu kwidzyńskiego Ukraińców. W okresie stalinizmu PUBP był instytucją interesującą się praktycznie każdą dziedziną życia mieszkańców miasta: gospodarką, kulturą, a szczególnie szkołami i wszelkimi istniejącymi jeszcze organizacjami z Kościołem katolickim na czele. W okresach wzmożonych akcji policyjnych PUBP w Kwidzynie otrzymywał wsparcie kadrowe z Gdańska. Największą grupę aresztowanych z powiatu kwidzyńskiego stanowili rolnicy uwięzieni za niewywiązywanie się z dostaw obowiązkowych. Te represyjne działania ustały w skali masowej dopiero po 1953 r. W grudniu 1954 r. zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, na jego miejsce powołano Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego oraz zmieniono nazwy urzędów, na Powiatowe i Wojewódzkie Urzędy ds. Bezpieczeństwa Publicznego. Początkowo zmiany były wyłącznie kosmetyczne, ale stopniowo uwidoczniły się zmiany w sposobach działania urzędu. Specyfika struktury ludnościowej powiatu i miasta Kwidzyna powodowała, że do 1954 r. w ewidencji powiatowych służb bezpieczeństwa figurowała większość mieszkańców – potencjalnych „wrogów klasowych”. Rok później Komitet ds. BP nakazał większość „wrogów” skreślić z wykazów.
Odkryty basen miejski, ok. 1960 roku
Milicja Obywatelska (MO) w drugiej połowie lat czterdziestych zajmowała się przede wszystkim przestępczością pospolitą. Jednak w okresie stalinowskim była organem całkowicie podporządkowanym partii komunistycznej i podrzędnym w stosunku do UB. Zakres obowiązków milicji poszerzył się o wspieranie zwalczania prywatnej przedsiębiorczości oraz o pomoc w kolektywizacji, co odbiło się negatywnie na skuteczności ścigania przestępczości kryminalnej.
Do najważniejszych wydarzeń politycznych w latach 1946-1948 w ówczesnej Polsce i samym Kwidzynie należy zaliczyć: sfałszowane referendum ludowe (1946) oraz oszustwo wyborcze (1947), które przyniosły zwycięstwo PPR oraz zwiastowały początek stalinizacji życia. Jednym z ważniejszych zadań władz administracyjnych w mieście w owym okresie było upowszechnianie kultu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich.
W 1946 r. PPR kontrolowała większość ważnych instytucji w Kwidzynie Kwidzynie, jednak we władzach miejskich oraz wśród urzędników starostwa silną pozycję zdobyła coraz bardziej konkurująca z PPR Polska Partia Socjalistyczna (PPS). W miarę napływu osadników do miasta rosło jednak polityczne zaplecze dla PPR. W 1947 r., dzięki policyjnemu terrorowi, komuniści wysunęli się na pierwsze miejsce pod względem liczby członków. Utworzono Komitet Miejski PPR w Kwidzynie. Partia ta maksymalnie rozbudowała swoje szeregi i w styczniu 1948 r. liczyła już dwa razy więcej członków niż najliczniejsza dotąd PPS. W 1948 r. PPR nadzorowała „oczyszczanie” PPS z „elementów niepożądanych”. Także w samej partii rządzącej doszło do czystek. Szykany wobec PPS były związane z rozpoczętą w październiku 1947 r. weryfikacją, która trwała do czerwca 1948 r. Łącznie, w efekcie czystki usunięto z PPS w powiecie kwidzyńskim ponad 400 osób. Ponad połowa z nich stanowiła elitę miasta, ale i zwykli obywatele, których komuniści uznali za przeszkodę w realizacji swoich celów politycznych, nie uniknęli prześladowań. Innymi partiami, działającymi na terenie Kwidzyna w pierwszych latach po jego przyłączeniu do Polski, których znaczenie w miarę postępów stalinizacji ulegało marginalizacji, były: Stronnictwo Ludowe (SL), Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), Stronnictwo Demokratyczne (SD) i Stronnictwo Pracy (SP). Na przełomie 1948/49 r. rozpoczęła działalność w mieście i powiecie nowa partia… ze starym programem i działaczami, nastąpiło bowiem wchłonięcie PPS przez PPR i utworzenie Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Kongres zjednoczeniowy w Warszawie uczczono akcjami propagandowymi w całym kraju, także w samym Kwidzynie. PZPR, która w lutym 1949 r. liczyła w powiecie kwidzyńskim ponad 2 tys. członków, weszła rok później w okres formalnej świetności, a jednocześnie w epokę najbardziej dla siebie kompromitującą. Korzystając z uprzywilejowanej pozycji partia firmowała wszelkie nieprawości, które miały miejsce w kraju. W latach 1951-53 nadal trwały działania zmierzające do oczyszczenia szeregów partyjnych. Co roku odbywały się konferencje powiatowe, które tylko teoretycznie miały umożliwić wymianę partyjnych władz. W okresie klasycznego stalinizmu, w życiu politycznym miasta jedyną liczącą się partią polityczną była PZPR. Marginalne znaczenie miało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL), formalnie istniejące od kwietnia 1949 r. Trzecią partią, działająca w Kwidzynie w pierwszej połowie lat pięćdziesiątych, było Stronnictwo Demokratyczne (SD), ugrupowanie fasadowe, całkowicie podporządkowane partii komunistycznej.
Od początku polskiego osadnictwa w Kwidzynie niezwykle ważną rolę dla napływających do miasta Polaków odgrywał Kościół katolicki. W czerwcu 1946 r. pracowało już w Kwidzynie 5 kapłanów katolickich, ale istniała w mieście także jedna parafia ewangelicka. Stosunek władz do Kościoła radykalnie zaczął się pogarszać w latach 1948-1949. Mimo coraz silniejszych ataków, jeszcze w okresie 1948-1950 udało się zorganizować w Kwidzynie procesje Bożego Ciała. W 1951 r. władze kategorycznie zakazały procesji na terenie miasta.
Uroczyste otwarcie „Szkoły Tysiąclecia”, ul. Grunwaldzka, 1961 rok
Oświata kwidzyńska, której podwaliny położono już w 1945 r., rok później rozwijała się bardzo intensywnie i jej znaczenie rosło wraz z rozwojem sieci placówek szkolnych, który był wymuszony m.in. powojennym wyżem demograficznym. Organizacje młodzieżowe związane z PPR i PPS, czyli Związek Walki Młodych (ZWM) oraz Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych (OM TUR), utworzyły swoje struktury w mieście we wrześniu 1945 r. Równocześnie z pojawieniem się PSL w Kwidzynie rozpoczął aktywną działalność Związek Młodzieży Wiejskiej RP „Wici”. W drugiej połowie 1945 r. pojawiły się w mieście pierwsze organizacje społeczne niezwiązane bliżej z partiami politycznymi, a ich rozkwit nastąpił w 1946 r. Jednak już latem 1948 r. kilka organizacji młodzieżowych zakończyło swoje istnienie, gdyż na polecenie PPR zmuszono je do połączenia się w ramach jednej struktury – Związku Młodzieży Polskiej (ZMP). Przedstawiciele ZMP w wielu instytucjach czy w zakładach pracy stali się częścią aparatu władzy. Epoka stalinowska, to w ruchu młodzieżowym przede wszystkim likwidacja Związku Harcerstwa Polskiego (ZHP) w 1950 r. i przekształcenie go w formację podległą komunistycznemu ZMP. Inne organizacje realizujące cele komunizmu w epoce stalinowskiej, które działały na terenie Kwidzyna, to: Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, Powszechna Organizacja „Służba Polsce”, Liga Kobiet oraz lokalny Komitet Obrońców Pokoju. Ruch ten był tworem powstałym w warunkach narastającego po II wojnie i prowokowanego przez ZSRR konfliktu z państwami zachodnimi. Wszystkie wspomniane wyżej organizacje były ciałami ściśle kontrolowanymi przez komunistyczną partię. Nie było szans na oficjalne zarejestrowanie stowarzyszeń będących efektem rzeczywistej potrzeby zrzeszania się ludzi, których łączą wspólne cele. Efektem tego ograniczenia swobód obywatelskich były m.in. organizacje nielegalne, które rozbito do 1952 r. Pod pełną kontrolą PZPR pozostawały także związki zawodowe.
Od wiosny 1945 r. przedsiębiorcy zjeżdżający do Kwidzyna z różnych części kraju tworzyli w mieście oraz w powiecie sieć prywatnych placówek handlowych. Rzemiosło i handel rozwijały się intensywnie, jednak już w 1946 r. napotykały na szereg barier. Jedną z nich były zarządzenia władz ograniczające wolny rynek. W 1947 r. sieć handlowa miasta znajdowała się w stanie najintensywniejszego rozwoju, a jej podstawą był sektor prywatny. Jednak tym samym okresie rozpoczęła się tzw. „bitwa o handel”, uwieńczona do połowy 1950 r. praktyczną likwidacją prywatnego handlu i rzemiosła. Kilka prywatnych sklepów przetrwało na terenach wiejskich powiatu i w samym Kwidzynie, jednak obiekty te były bardzo słabe ekonomicznie i nie miały większego znaczenia gospodarczego, a ponadto władze administracyjne nadal czyniły starania o ich zniszczenie. Na początku 1950 r., po prawie pięciu latach polskiej gospodarki, wyniki nie były zbyt imponujące, w znacznej części z powodu nadmiernego ograbienia miasta i całego regionu przez Armię Czerwoną.
Początek budowy osiedla mieszkaniowego „Stare Miasto”, lata 60-te XX wieku
Zapowiedzią przyszłych działań władz na rzecz kolektywizacji były próby utworzenia spółdzielni parcelacyjnych. W latach 1946-48 w powiecie kwidzyńskim próbowano utworzyć spółdzielnie parcelacyjne, ale ostatecznie powstała tylko jedna. Była to zapowiedź przyszłych działań na rzecz kolektywizacji rolnictwa wg wzorów sowieckich, które zaczęto wprowadzać już wkrótce. W powiecie kwidzyńskim do czerwca 1956 r. utworzono 44 spółdzielnie, które obejmowały 37% gospodarstw rolnych. Wspólnie z rodzinami było to ponad 3 tysiące mieszkańców powiatu, którzy padli ofiarami stalinowskiej polityki rolnej. Większość z nich już wkrótce skorzystała z okazji do wycofania się z kolektywizacji.
W okresie stalinowskim władze polskie wszystkich szczebli zarzuciły troskę o upamiętnienie tradycji historycznych narodu polskiego. W Kwidzynie aż do 1956 r. zaniedbano zupełnie pamięć o plebiscycie 1920 r. i polskiej ludności rodzimej tej ziemi. Śmierć Stalina, zamiast złagodzenia kursu politycznego, spowodowała najpierw zaostrzenie aktywności propagandowej i niektórych działań represyjnych. Na wyraźniejsze przejawy jakichkolwiek 'odwilżowych’ tendencji trzeba było czekać jeszcze wiele miesięcy.
W maju 1950 roku przeprowadzono wielką reformę administracyjną, której efektem była likwidacja urzędów wójtów, starostów, burmistrzów i wojewodów, zastąpionych na szczeblu miasta przez przewodniczącego Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (PMRN) oraz w powiecie przez przewodniczącego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (PPRN). Rzeczywistym celem tej reformy była większa centralizacja organów władzy na wzór sowiecki. Władze administracyjne zostały zepchnięte na drugorzędną pozycję, wykonując płynące z instancji PZPR polecenia, ale formalnie realizowały one stalinowską politykę w różnych dziedzinach życia. Ostatni burmistrz Kwidzyna zdał urząd pierwszemu przewodniczącemu PMRN 6 lipca 1950 r. Wybory do rad, począwszy od 1954 r. aż do końca lat osiemdziesiątych XX w., były tylko głosowaniem na kandydatów zgłaszanych przez rządzącą partię i związane z nią organizacje. Mianowanie do władz administracyjnych miasta grupy niedoświadczonych działaczy groziło kompromitacją władz. Młodzi urzędnicy z awansu społecznego, wykorzystywali brak realnej kontroli swoich poczynań oraz przyzwalającą postawę części kierownictwa PZPR i dopuszczali się nagannych czynów, które podkopały – i tak wątłe – zaufanie mieszkańców miasta do władz. Prawie wszystkie osoby wchodzące w skład PPRN, w pierwszej połowie 1954 r. utrzymały się w prezydium do końca 1956 r., mimo kompromitacji niektórych z nich. MRN w Kwidzynie w latach 1950-1956 nie była organem o poważniejszym znaczeniu. Dopiero jesienią 1956 r. niektórzy radni spróbowali wykorzystać to forum do rzeczywistego wpływania na sprawy miasta, ale bez większego sukcesu. Skład personalny rady w latach 1950-1954 ulegał dość częstym zmianom w związku z decyzjami gremiów politycznych delegujących do rady. Jednym z ważnych zadań PMRN i PPRN w okresie stalinowskim było represjonowanie ludności nie wywiązującej się ze zobowiązań nakładanych przez władze.
W 1950 r. do Kwidzyna sprowadziła się pierwsza jednostka Wojska Polskiego, potem doszły inne. Wojsko pozostało w Kwidzynie przez następne 46 lat. Garnizon odegrał znaczącą rolę w życiu gospodarczym i politycznym miasta, jednak w epoce stalinowskiej wojsko było jedną z ważniejszych instytucji zajmujących się indoktrynacją społeczeństwa. Aspektem politycznym stacjonowania jednostki było pojawienie się oficerów we władzach partyjnych i administracyjnych miasta.
Początki budowy Zakładów Celulozy i Papieru, 1973 rok
Okres stalinowski oznaczał znacznie szerszy zakres ucisku społeczeństwa przez władze komunistyczne niż w pierwszych latach powojennych, a reakcją nań były próby oporu. W Kwidzynie pojawiły się dwie organizacje niepodległościowe: „Walka o Niezawisłość, Niepodległość, Wiarę i Ojczyznę” i „Konfederacja Obrony Wiary i Ojczyzny”, obie zostały rozbite, zaś ich członkowie, głównie młodzież, surowo osądzeni.
Wraz ze zmianami politycznej ekipy rządzącej państwem w r. 1956 z szybko upowszechnionymi obietnicami partyjnych reformatorów duża część społeczeństwa wiązała wielkie nadzieje po ciężkich latach stalinizmu. Nadzieje na zmiany, które miały pozwolić zbudować Polskę wolną, sprawiedliwą i zasobną. Wkrótce okazało się, że były to także nadzieje niespełnione.
Na terenie budowy ZCP w Kwidzynie odbywały sie także plenery malarskie, fotografia z lat siedemdziesiątych XX wieku
Przełom październikowy 1956 r. nie przyniósł zasadniczego przetasowania we władzach miejskich w Kwidzynie. Do istotnych zmian w składzie PMRN i MRN doszło dopiero rok później, m.in. na skutek ujawnienia rażących nadużyć w zakresie polityki mieszkaniowej. Okazją do dokonania większych zmian na szczeblach lokalnej władzy stały się wybory do rad narodowych w lutym 1958 r. Na pierwszej sesji nowej MRN wybrano nowe Prezydium, ale jego przewodniczący rok później złożył rezygnację. Kolejne wybory do MRN odbyły się w kwietniu 1961 r. i przyniosły zmianę składu Prezydium. Ważniejsze postulaty, które wysunięto wówczas pod adresem nowych władz wiązały się głównie z problemem rozwoju budownictwa mieszkaniowego, poprawą zaopatrzenia sklepów, podniesieniem estetyki miasta i rozbudową jego infrastruktury. Po wyborach z maja 1965 r. powołano nowe Prezydium MRN i tak ukształtowane władze wybrano ponownie bez istotnych zmian w 1969 r. W grudniu 1972 r. Wojewódzka Rada Narodowa utworzyła w powiecie kwidzyńskim pięć gmin. W miejsce dotychczasowego Prezydium MRN wprowadzono urząd naczelnika gminy. Zmiany legislacyjne spowodowały także wprowadzenie funkcji Przewodniczącego MRN, zgodnie z przyjętą procedurą funkcję tę powierzano I Sekretarzowi Komitetu Miejskiego PZPR. Do kolejnych zmian władz miejskich doszło w r. 1975 w związku z reformą administracyjną i likwidacją powiatów. Powołane wówczas władze funkcjonowały do 1979 r.
Budowa „Osiedla Świerczewskiego”, lata 80-te XX wieku
Istotne zmiany przyniósł w całej Polsce, a także w Kwidzynie, rok 1981. Wówczas z funkcji przewodniczącego MRN zrezygnował S. Tłustochowicz. Na jego miejsce, po dłuższym okresie ustaleń, powołano A. Błeszyńskiego. Do zmiany doszło również na stanowisku naczelnika miasta, który także złożył rezygnację, motywując ją m.in. zbytnią ingerencją partii w zakres jego obowiązków. Przejawem „powiewu” zmian było – rzecz dotychczas bez precedensu – odrzucenie przez radnych kandydata na nowego naczelnika, zaproponowanego przez wojewodę bez konsultacji z MRN. W rezultacie przez dwa miesiące Kwidzyn pozostał bez naczelnika. W listopadzie 1981 r. powołano na to stanowisko J. Bagdziuna, którego wkrótce po wprowadzeniu stanu wojennego zastąpił A. Sołtyszewski. Pozostał on na swoim stanowisku – wybrany ponownie już po zakończeniu stanu wojennego – w 1984 r. Przewodniczącym MRN został A. Olszewski. Dotychczasowy naczelnik miasta zrezygnował z pełnionej funkcji w styczniu 1985 r. Do pełnienia tej funkcji wybrano J. Jurewicza, który po niedługim czasie także zrezygnował, więc w grudniu tego samego roku wybrano nowego naczelnika, B. Matuszewskiego, który pozostał nim do wyborów w 1988 r.
Zdjęcie z sierpnia 1982 roku zrobione w czasie pacyfikacji Zakładu Karnego, Pobito dotkliwie 81 spośród 150 internowanych
Fala strajków, która przetoczyła się przez Polskę w sierpniu 1980 r. i zapoczątkowała proces demokratycznych przemian, Kwidzyn dotknęła w niewielkim stopniu. W 1981 r. doszło do ukonstytuowania się w mieście struktur Międzyzakładowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność”, która w listopadzie przyjęła program działania pod przewodnictwem J. Kosacza. W owym okresie „Solidarność” w Kwidzynie i okolicy liczyła 14 tys. członków. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. internowano przywódców związku, jego struktury zostały rozbite, zaś największe zakłady pracy w mieście zostały obsadzone przez wojsko. W tej sytuacji zapleczem dla działalności opozycyjnej w Kwidzynie stało się Duszpasterstwo Ludzi Pracy powstałe z inicjatywy oo. franciszkanów. Stan wojenny w Kwidzynie miał spokojny przebieg, natomiast POP PZPR w kwidzyńskich Zakładach Celulozowo-Papierniczych wykorzystała sytuację do przeprowadzenia czystki w szeregach partii i usunięcia osób sympatyzujących z ideałami głoszonymi przez NSZZ „Solidarność”. Zmiany o podobnym charakterze zostały dokonane także w miejskiej organizacji partyjnej. Głośnym echem w całej Polsce odbiła się sprawa buntu więźniów stanu wojennego, osadzonych w Ośrodku Odosobnienia w Kwidzynie 14 sierpnia 1982 r., który został przez władze brutalnie stłumiony. Lata osiemdziesiąte, a zwłaszcza ich druga połowa, to okres cyklicznych przestojów i kłopotów technicznych w jednym z największych wówczas zakładów – Celulozie, spowodowanych brakiem surowców chemicznych. Ważnym wydarzeniem politycznym w tym okresie było referendum z listopada 1987 r., którego wynik był niekorzystny dla władz PRL, co stało się kolejnym sygnałem stopniowej demokratyzacji życia. Wyniki referendum w Kwidzynie były gorsze dla władz niż średnia wojewódzka i krajowa.
Spółdzielnia „Meblos” – jedna z większych firm kwidzyńskich w latach 70-tych XX wieku. Fotografia z ok. 1994 roku
Obrady Okrągłego Stołu doprowadziły także do przemian na szczytach lokalnej władzy w Kwidzynie. W maju 1989 r. naczelnikiem miasta został R. Mówiński z ZSL. Był nim aż do pierwszych wolnych i demokratycznych wyborów do Rady Miasta Kwidzyna w maju 1990 r. W wyborach do sejmu kontraktowego mandat zdobył związany z lewicą przedstawiciel Kwidzyna Jerzy Bartnicki, który jednocześnie był radnym MRN. Najbardziej widocznym zewnętrznym przejawem zmian, które dokonywały się wówczas w całym kraju, było odejście od komunistycznego nazewnictwa ulic i placów w mieście. MRN w Kwidzynie zakończyła działalność 10 kwietnia 1990 r. W następnym miesiącu odbyły się pierwsze od zakończenia II wojny światowej wolne wybory samorządowe. Zakończyły się one całkowitym sukcesem Komitetu Obywatelskiego wspieranego przez odrodzony NSZZ „Solidarność”.
Skrzyżowanie ulic Kościuszki, Toruńskiej, Grudziądzkiej i Mostowej, lata 80-te XX wieku
W okresie po 1956 r. zmianom ulegała powierzchnia miasta, pierwotnie ulegając pomniejszeniu, by ostatecznie znacznie się zwiększyć w r. 1985. Do 1975 r. Kwidzyn podzielony był na Śródmieście i dzielnicę peryferyjną. Budowa Celulozy przyczyniła się do dynamicznego rozwoju miasta i nowego podziału w 1984 r. na cztery osiedla, zaś w latach 1989-1990 pojawiły się trzy kolejne. Do dziś kontrowersje budzi wzniesiona w latach 60 zabudowa Starówki spalonej przez Rosjan.
W okresie PRL do największych problemów mieszkańców miasta zaliczały się permanentne braki w zaopatrzeniu w żywność i towary użytkowe, brak mieszkań, wiążący się m.in. z uprzemysłowieniem Kwidzyna i napływem nowych mieszkańców. W ciągu zaledwie półwiecza liczba ludności Kwidzyna wzrosła prawie trzykrotnie, sięgając u progu XXI w. prawie 40 tys. mieszkańców. Przemiany ustrojowe w kierunku demokratycznym przyniosły Kwidzynowi wolność gospodarczą. Zrestrukturyzowane Zakłady Celulozowo-Papiernicze, dofinansowane przez kapitał amerykański i przemianowane na International Paper Kwidzyn, stały się wizytówką miasta, symbolem jego nowoczesności i szansą na godziwy byt dla znacznej części jego mieszkańców.
Tomasz Żuroch Piechowski
