Kwidzyn - Gdanisko

Stopniowe zasiedlanie okolic oraz obszaru późniejszego Kwidzyna rozpoczęło się dopiero w okresie ustąpienia ostatniego zlodowacenia z terenów północnej Polski około 12 tysięcy lat p.n.e. Po ustąpieniu lodowca, pojawieniu się roślinności i zwierząt oraz złagodzeniu klimatu, nadciągnęli pierwsi ludzie, prowadzący koczowniczy tryb życia, należący archeologicznie, do tzw. kultury świderskiej. Trudnili się głównie zbieractwem, myślistwem i rybołówstwem. Najważniejszą arterię komunikacyjną w tym regionie stanowiła Wisła, wzdłuż której z południa na północ poczynając, od schyłkowego okresu późnego paleolitu, posuwały się niewielkie grupy ludzi w poszukiwaniu pożywienia.

Ożywienie osadnicze nastąpiło dopiero w środkowym i późnym okresie młodszej epoki kamienia (3300-1700 lat p.n.e). W tym czasie miały miejsce wielkie przemiany cywilizacyjne: zmiana trybu życia ludności z koczowniczego na osiadły, rozpoczęcie celowej uprawy roli i hodowli zwierząt. Z tego okresu z najbliższych okolic Kwidzyna i obszaru miasta znanych jest kilka osad, należących do kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych, ceramiki sznurowej i ceramiki dołkowo-grzebykowej. Natomiast osadnictwo epoki brązu (1700-650 lat p.n.e.) rozpoczęło się w okolicach Kwidzyna o wiele później niż na terenach południowej i środkowej Polski.

Jego pierwsze przejawy wiążą się z importem wyrobów miedzianych i brązowych z terenów naddunajskich. Wczesną epokę żelaza (650-200 lat p.n.e) w Kwidzynie i jego pobliżu poznajemy dzięki kilkunastu stanowiskom archeologicznym kultury łużyckiej, która w zmieniającej się formie trwała jeszcze kilkaset lat. Oprócz osad i cmentarzysk znane są również osiedla obronne – grody, usytuowane na wypiętrzonych wzgórzach wysokiej, wschodniej krawędzi pradoliny Wisły w Baldramie i Podzamczu na północ od Kwidzyna. Z Kwidzyna i okolic znane są osady, cmentarzyska i ślady osadnicze tej kultury. Charakterystyczne dla niej są groby skrzynkowe, wykonane z łupanych płyt kamiennych najczęściej na planie prostokąta lub kwadratu (m. in. Baldram, Cygany, Gardeja, Kwidzyn), do których wkładano popielnice i popielnice twarzowe, zawierające przepalone kostne szczątki ludzkie.

Osadnictwo wczesnośredniowieczne okolic Kwidzyna

Rozwój intensywnej wymiany doprowadził na początku nowej ery do ukształtowania się, tzw. „bursztynowego szlaku”. W pierwszych wiekach owej ery rozwijały się i funkcjonowały w pobliżu Kwidzyna skupiska osadnicze (m. in. rejon Gardei, Klasztorka), których przeszłość poznajemy dzięki badaniom archeologicznym, przeprowadzonym na cmentarzyskach oraz pracom wykopaliskowym na osadach w Brokowie i Bystrzcu. W wyniku oddziaływania na autochtoniczną społeczność ludności gocko-gepidzkiej, wędrującej ze Skandynawii nad Morze Czarne, pod koniec I w. p.n.e. i początkowych dziesięcioleciach naszej ery, powstała ludność kultury wielbarskiej. Pod koniec IV w. lub na początku V w. nastąpiło znaczne rozrzedzenie osadnictwa w pobliżu Kwidzyna. Dotychczasowe skupiska osadnicze, mające niekiedy kilkusetletnią ciągłość, zanikły, a na ich miejsce nie pojawiły się nowe. Proces ten wiązał się z ogólnoeuropejską wędrówką ludów. W jej rezultacie ludność, zamieszkująca dotychczas interesujące nas obszary, przesunęła się na zachód, zaś opuszczone tereny stopniowo zaczęła napływać ludność plemion pruskich, posuwając się z północnego wschodu i dochodząc około połowy VI-VII w. w okolice Prabut i rzeki Dzierzgoń. Drugi kierunek ekspansji osadniczej, począwszy od VII-VIII w., prowadził wzdłuż Wisły z ziemi chełmińskiej na północ i z Pomorza Gdańskiego na południe. W rezultacie tych procesów powstał prężny ośrodek osadniczy na prawym (wschodnim) brzegu Wisły z grodami w Baldramie, Podzamczu i Kwidzynie oraz osadami przygrodowymi, rozlokowanymi bezpośrednio przy nich. Owe grody i osady tworzyły skupisko osadnicze, funkcjonujące od drugiej połowy X do XII w. Było ono związane z tworzeniem państwa polskiego przez pierwszych Piastów, do którego najprawdopodobniej włączono tereny Dolnego Powiśla na wschodniej krawędzi Wisły, stanowiące polsko-pruskie pogranicze.

Szkic umocnień obronnych osady w Podzamczu

Szkic umocnień obronnych osady w Podzamczu – na podstawie badań Waldemara Heyma

Średniowieczny gród, a później lokowane miasto, nazywano w źródłach Quidino oraz Insula sancte Mariae. Pierwsza nazwa ma pochodzenie pruskie, pochodzi od imienia Quede i oznaczała obszar, należący do osoby o tym imieniu. W r. 1233 na Żuławę Kwidzyńską, leżąca 5 km na północ od późniejszego miasta, przybyli krzyżacy i założyli na wzgórzu prowizoryczny gród, który nazwali na część patronki Zakonu Żuławą Świętej Marii (łac. Insula Sancte Mariae; niem. Marienwerder). Po przybyciu do Prus posiłków wojskowych z mistrzem krajowym pruskim Hermanem Balkiem, przeniesiono ową siedzibę na nowe miejsce, natomiast niezmieniona pozostała jego nazwa. Krzyżacki gród w Kwidzynie szybko stał się bazą wypadowa w wyprawach przeciwko Prusom, w których udział brali także książęta polscy i pomorscy. W pobliżu grodu wkrótce lokowano miasto (civitas Insule sancte Marie), które prawdopodobnie już wówczas dysponowało niezależnym samorządem oraz samodzielnym sądownictwem, kierującym się zasadami prawa chełmińskiego. To pierwsze miasto, jeszcze drewniane, uległo zniszczeniu w latach 1242/1243 w czasie pierwszego powstania Prusów przeciw krzyżakom. Prawdopodobnie opustoszało wówczas na dłuższy czas, gdyż nowi osadnicy pojawili się tam dopiero w 1255 r., ale w trakcie drugiego powstania pruskiego (1260-1273) miasto, stanowiące już wówczas własność biskupów pomezańskich, zostało dwukrotnie spalone i spustoszone.

Rekonstrukcja wyglądu zameczku biskupiego na wzgórzu starozamkowym (tzw. Altschlossen)

Rekonstrukcja wyglądu zameczku biskupiego na wzgórzu starozamkowym (tzw. Altschlossen)

W XIII w. krzyżacki gród był stopniowo rozbudowywany i przekształcany z budowli drewnianej w kamienną, a następnie ceglaną. W 1254 r. podjęto decyzję o budowie w Kwidzynie katedry biskupiej i miasto stało się siedzibą diecezji pomezańskiej, wchodzącej od 1255 r. w skład metropolii ryskiej. Biskupi często przebywali poza stolicą diecezji, dlatego reprezentowali ich tam komturzy zamkowi, będący członkami zakonu krzyżackiego. Komturowi towarzyszył prawdopodobnie niewielki konwent krzyżacki, składający się z rycerzy i duchownych, którzy administrowali dobrami kościelnymi. Jego członkowie byli głównie krzyżakami, ale później zdarzali się wśród nich także osoby pochodzenia miejscowego, pruskiego. W II poł. XIV w. konwent kwidzyński podzielono pomiędzy dwa zamki: w Kwidzynie i Prabutach, gdyż tam częściej rezydowali biskupi pomezańscy. Od początku XV w. rola zamku kwidzyńskiego ulegała marginalizacji, zaś po wojnach z Polską nie rezydował w nim już konwent krzyżacki, tylko zarządzał nim świecki wójt.

Pomnik Hermanna Balka - założyciela Kwidzyna

Pomnik Hermanna Balka – założyciela Kwidzyna. Obelisk stał w Kwidzynie na tzw. Targu Rybnym do 1945 roku.

Od momentu ustanowienia Kwidzyna stolicą diecezji w mieście rezydowała także kapituła katedralna, w zamku biskupim (kapitulnym), wzniesionym w połowie XIV w. Korporacja ta składała się z prałatów i kanoników kapituły oraz niższego kleru katedralnego (wikariuszy). Ta co najmniej kilkunastoosobowa grupa duchownych posiadała własny majątek, statuty, pieczęć i wpływała w znaczący sposób na oblicze kulturalne miasta. Urzędy wójta kapitulnego i biskupiego, którzy zarządzali odpowiednimi majatkami, były obsadzane głównie przez rycerzy krzyżackich. Przy zamku kapituły katedralnej w Kwidzynie istniała szkoła katedralna. Od schyłku XIV do końca XV w. aż 26 mieszkańców Kwidzyna kształciło się na europejskich uniwersytetach (głównie w Pradze i Lipsku). Jednymi z najwybitniejszych postaci średniowiecznego miasta był wybitny teolog, profesor uniwersytetu w Pradze Jan z Kwidzyna oraz mistyczka Dorota z Mątowów, która już za życia otoczona była nimbem świętości, zaś wkrótce po śmierci stała się obiektem kultu, trwającego do czasów nam współczesnych. Obszar położony na południe od zamku był wyłączony spod kompetencji władz miasta Kwidzyna i stanowił, tzw. jurydykę biskupią. Na obszarze dominium biskupa i kapituły pomezańskiej znajdowało się łącznie 47 kościołów parafialnych, które obejmowały swoim zasięgiem 116 osad wiejskich i 6 miast. W 1525 r. biskupstwo pomezańskie zostało zsekularyzowane, ale przy katolicyzmie pozostała ok. 1/3 diecezji, wchodząca w skład Prus Królewskich, która znalazła się pod opieką biskupów chełmińskich.

Prawdopodobnie już w I połowie XIII w. Kwidzyn uzyskał od zakonu krzyżackiego posiadłości, których dokładna lokalizacja nie jest znana. Wraz z powołaniem w 1285 r. kapituły katedralnej i ustanowieniu tamtejszego kościoła parafialnego katedrą biskupią, miasto zostało zmuszone do odstąpienia kapitule określonej przestrzeni dla zbudowania zamku i kurii dla kanoników, co przez najbliższe kilkadziesiąt lat powodowało poważne konflikty z mieszczanami. Na ich prośbę, w 1336 r. biskup pomezański odnowił przywilej lokacyjny dla Kwidzyna, który uregulował stosunki własnościowe, jednak rozgraniczenie to nie zakończyło sporu z kapituła katedralną o prawa do posiadłości, położonych w najbliższym otoczeniu kościoła katedralnego i zamku kapitulnego, który ostatecznie zakończył się porażką mieszczan.

Najstarsza zachowana pieczęć z herbem Kwidzyna

Najstarsza zachowana pieczęć z herbem Kwidzyna – 1430 rok. Przechowywana w Archiwum Państwowym w Toruniu

Zasady, na jakich opierał się ustrój prawny Kwidzyna, określony w odnowionym przywileju miejskim z 1336 r., wynikały z prawa chełmińskiego, z pewnymi ograniczeniami, które wypływały ze znaczącej pozycji, jaką posiadał w mieście biskup, a później także kapituła, jako władcy terytorialni. Pełnoprawnymi obywatelami miast byli tylko właściciele działek, których liczba w i połowie XIV w. wynosiła 51 i przy końcu średniowiecza wzrosła do 72. Pełna liczba mieszkańców Kwidzyna na przełomie XIV/XV w. wynosiła szacunkowo ok. 800 osób, u schyłku następnego stulecia obniżyła się do ok. 600 osób, natomiast w okresie od XVI do XVIII w. wzrosła o 1/3. Nie był to jednak wzrost równomierny, w niektórych latach z powodu zaraz i innych klęsk panowała wysoka umieralność, powodując powstawanie wyrw demograficznych (np. l. 1709-1710). W XVIII w. Rada Miasta nadawała obywatelstwo nie tylko osobom, posiadającym w mieście parcelę (Grossbürger), ale także osobom najmującym tam dom lub mieszkanie – ta kategoria obywateli była nazywana w źródłach „Mietsgrossbürger”. Kolejną grupę obywateli stanowili posiadacze tzw. małego obywatelstwa (Kleinbürger) – rzemieślnicy i kupcy. Pozostała część społeczności miejskiej, to tzw. mieszkańcy (Einwohner), silnie zróżnicowani pod względem majątkowym i społecznym. Tempo przyrostu ludności na przełomie XIX/XX w. było dość umiarkowane, okresowo nawet ulegało zahamowaniu w późniejszym okresie (lata 1816-1818), co prawdopodobnie wiązało się z odpływem kadry urzędniczej do Gdańska. W drugiej połowie XIX stulecia także odnotowano przewagę zgonów nad urodzeniami, co z kolei należy łączyć ze wzmożoną emigracją do Ameryki. U schyłku tego wieku i na początku następnego nastąpił wzrost ludności miasta (do 11,9 tys. osób w 1910 r.) – zjawisko to związane było z ożywieniem gospodarczym, napływem ludności z zewnątrz oraz włączeniem przedmieść w granice administracyjne Kwidzyna. Do wybuchu II wojny światowej liczba ludności miasta i powiatu kwidzyńskiego wzrastała dość powolnie (osiągając łacznie 44,8 tys. osób), co było związane ze zjawiskiem „ucieczki ze Wschodu” („Ostflucht”), czyli emigracją do uprzemysłowionych okręgów zachodnich i środkowych Niemiec w poszukiwaniu lepszych warunków życia oraz antysemicką polityką III Rzeszy.

Najstarszy zachowany widok miasta Kwidzyna

Najstarszy zachowany widok miasta, wg. Hennerbergera z ok. 1595 roku

Ważnym organem samorządu kwidzyńskiego była Rada Miejska, która spełniała funkcje ustawodawcze i administracyjne, jej członkowie rekrutowali się z pełnoprawnych obywateli miasta. Sposób jej wyłaniania, skład i kompetencje określały zasady prawa chełmińskiego, natomiast w stuleciach XVI i XVII instrukcje komisarzy książęcych uzupełnianie o instrukcje rządu pruskiego i inne akty szczegółowe. Wg wilkierza z 1480 r. nabycie prawa miejskiego było zastrzeżone tylko dla Niemców, jednak na skutek licznych wojen i spadku liczby ludności, do obywatelstwa miejskiego stopniowo zaczęto dopuszczać także Polaków. Prócz tego miasto zamieszkiwały osoby, nie posiadający pełni praw miejskich oraz pracownicy najemni. W praktyce Rada stanowiła zamknięty krąg ludzi zamożnych, często ze sobą spokrewnionych lub spowinowaconych. Sprawy cywilne i karne na terenie, objętym władzą Rady, rozpatrywał Sąd Miejski. Funkcję więzienia pełniła Brama Malborska, natomiast kat, zajmujący się m. in. wykonywaniem wyroków śmierci, zaliczał się do kategorii „sług miejskich” i był przez miasto opłacany. Obok Rady i Ławy funkcjonowała w Kwidzynie reprezentacja obywateli zwana Gminą. Początkowo te trzy organy współdecydowały o najważniejszych sprawach miejskich, jednak w praktyce rola Gminy, zwłaszcza w XVIII w. był systematycznie ograniczana.

Panorama miasta wg H. Ogiera z ok. 1700 roku

Panorama miasta wg H. Ogiera z ok. 1700 roku

Początek XVIII w. przyniósł zmiany w zakresie ustroju miasta: z połączonej Rady Miejskiej i Sądu Miejskiego utworzono Kolegium Magistrackie (1723 r.), które w Kwidzynie składało się z 10 osób, z burmistrzem na czele. Gmina corocznie wybierała swojego przedstawiciela przy Magistracie. W tym samym okresie ograniczono kompetencje samorządu miejskiego poprzez sztywne określanie budżetu miasta przez radców wojennych i podatkowych Kamery Kwidzyńskiej. Kolejne istotne zmiany wiązały się z reformami, wprowadzonymi w Prusach po klęsce w wojnie z napoleońską Francją. Ordynacja miejska z 19 listopada 1808 r. wraz z późniejszymi nowelizacjami określiła ramy ustrojowe miast pruskich aż po wiek XX. Ograniczyła ona dotychczasową kontrolę administracji miejskiej przez organy państwowe, jednak z drugiej strony znosiła władzę sądowniczą, którą wcześniej sprawował jeden z burmistrzów.

Obecna ulica Braterstwa Narodów pod koniec XIX wieku - Kwidzyn

Obecna ulica Braterstwa Narodów pod koniec XIX wieku. Po prawej budynek Sądu Ziemskiego

Od 1772 r. w Kwidzynie ulokowano Kamerę Wojenną i Domen, będącą ośrodkiem władzy administracyjnej dla nowo utworzonej Prowincji Prusy Zachodnie, która składała się z ziem zabranych Rzeczypospolitej w I rozbiorze oraz niektórych posiadłości wschodniopruskich państwa pruskiego, w tym Kwidzyn i okolice. Kamerze podlegały urzędy administracyjne niższego szczebla, m. in. landraci (starostowie). Reformy administracji i szkolnictwa, podjęte po przegranej Prus w wojnie z Francją na początku XIX w., doprowadziły do rozgraniczenia dotychczasowych kompetencji władz prowincjonalnych. W ich wyniku od końca 1808 r. wyłącznym organem władzy administracyjnej na szczeblu prowincji stała się kamera, zwana odtąd rejencją (Regierung). W wyniku kolejnych reform z lat 1815 i 1816 stolicą Prowincji Zachodniopruskiej stał się Gdańsk, natomiast Kwidzyn został siedzibą jednego z dwóch obwodów rejencyjnych (Regierungsbezirk), na które została podzielona ta prowincja. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej, na podstawie postanowień traktatu wersalskiego oraz w wyniku plebiscytu i dokonanych po nim zmian administracyjnych, rejencja kwidzyńska została w poważnym stopniu okrojona – część jej obszaru włączono do Rzeczpospolitej Polskiej, część do Wolnego Miasta Gdańska. Po pokonaniu Polski w 1939 r. ów okręg rejencyjny uległ rozwiązaniu. Na jego miejsce utworzono Okręg Rejencyjny Kwidzyn (Regierungsbezirk Marienwerder), ze stolicą w Kwidzynie, który wchodził w skład Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Mimo podobnej nazwy, rejencja kwidzyńska, istniejąca do 1945 r., była nowym tworem administracyjnym, silniej nakierowanym na południe i południowy wschód.

Ratusz w Kwidzynie - siedziba władz miejskich

Ratusz – siedziba władz miejskich. Widok z wieży dzwonnej katedry

W okresie średniowiecza Kwidzyn był otoczony murami o kształcie pięcioboku. Dostępu do miasta i wyjazdu z niego strzegły początkowo cztery, a następnie trzy bramy. Na środku rynku znajdował się dom kupiecki, zbudowany przed 1336 r., który pełnił funkcję ratusza. W ramach murów miejskich znajdowały się łącznie 72 działki, natomiast poza nimi 56, na około 100 z nich znajdowały się domy mieszczańskie. Pewna grupa mieszczan kwidzyńskich posiadała po kilka nieruchomości na terenach podmiejskich, położonych po wschodniej, południowo-wschodniej i zachodniej stronie miasta, poza murami miejskimi. Także zamek biskupi, znajdował się poza murami miejskimi, od strony południowej. Podział miasta i jego zabudowa architektoniczna, ukształtowana w kolejnych dziesięcioleciach XIV w., nie ulegały większym zmianom do końca okresu średniowiecznego. Na drugą połowę wieku XVI przypadło wprowadzenie nowej techniki wznoszenia zabudowań mieszkalnych w konstrukcji ramowej (muru pruskiego) na podmurówce kamiennej oraz kamienic murowanych. Najstarsze przedmieście Kwidzyna (Podolice) położone było na zachód i południowy zachód od miasta. Prócz tego istniały przedmieścia: Malborskie – na północny-wschód od Bramy Malborskiej oraz Grudziądzkie – na południowy-wschód od Bramy Grudziądzkiej. Układ parcel miejskich, ulic oraz zabudowa w obrębie murów miejskich nie uległy zasadniczej zmianie do końca XVIII w., pomimo licznych pożarów, trawiących miasto, w tym szczególnie groźnego z 1719 r., gdy spaleniu uległa ponad 1/3 zabudowy Kwidzyna. Począwszy od lat 80-tych XVIII w. do wybuchu II wojny światowej, mieliśmy do czynienia z okresem najgłębszych zmian w układzie przestrzenno-architektonicznym miasta. Zdecydowanie zwiększył się jego obszar poprzez włączenie przedmieść w granice administracyjne. Wprowadzono wodociągi, kanalizację, nowe rozwiązania i połączenia komunikacyjne, gaz i elektryczność. W tym czasie miasto zdecydowanie zmieniło swoje oblicze, uzyskując wyraz zmodernizowanego nowoczesnego ośrodka, pełniącego rolę stolicy prowincji, a później rejencji. U schyłku II wojny światowej Armia Czerwona zniszczyła zabytkowe centrum miasta, zaś zabudowa powstała na jego miejscu w okresie PRL ma całkowicie ahistoryczny, szpetny charakter.

Kwidzyn - Obecna ulica Braterstwa Narodów na początku XX wieku

Obecna ulica Braterstwa Narodów na początku XX wieku

W okresie od średniowiecza do XVIII w. mieszczanie kwidzyńscy zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem oraz rolnictwem. Od tego schyłku tego stulecia, w związku z pełnieniem przez Kwidzyn ważnego ośrodka administracyjnego, coraz istotniejszą rolę zaczęli odgrywać w mieście urzędnicy państwowi, później także wojskowi. Tę rolę ośrodka urzędniczo-rzemieślniczo-rolniczego, z uwzględnieniem zmian jakościowych i ilościowych, zachowało miasto aż do 1945 r.

Zakon krzyżacki umacniał kult maryjny, który włączył do ideologii swojej władzy w Prusach. Był on także realizowany w parafii katedralnej w Kwidzynie, jednak najmocniej został tam wyeksponowany kult patrona i całej diecezji pomezańskiej – św. Jana Ewangelisty. Po sekularyzacji Prus katedra stała się kościołem ewangelickim. W 1527 r. biskup pomezański Eberhard von Queiss przystąpił do kościoła luterańskiego. Jego następca Paweł Speratus (zm. 1551 r.) był ostatnim ewangelickim biskupem luterańskim, gdyż podział Kościoła luterańskiego na biskupstwa zaczął zanikać. Od czasów reformacji, po kres niemieckiego panowania w mieście, dominowali ewangelicy. Liczba katolików zaczęła wzrastać dopiero w drugiej połowie XIX w. Do 1858 r., kiedy to wzniesiono w Kwidzynie świątynię katolicką, katolicy kwidzyńscy i mieszkańcy osiedli podmiejskich, korzystali ze świątyni w Tychnowach, odległych o 5 km od miasta. W latach 1549-1574 istniała w Kwidzynie gmina braci czeskich, która ostatecznie została zlikwidowana na skutek nietolerancji kwidzynian. Do połowy lat 50-tych XIX w. liczba członków innych wyznań chrześcijańskich była znikoma, byli nimi głównie menonici. W 1798 r. osiedlił się w Kwidzynie wraz z rodziną pierwszy wyznawca religii mojżeszowej. Maksymalna liczba Żydów w mieście stanowiła w 1858 r. 5% ogółu mieszkańców, by od tej pory systematycznie maleć. U progu XX w. na skutek migracji na Zachód i emigracji za ocean, liczba ludności żydowskiej spadła do 1,2% ogółu mieszkańców Kwidzyna (wraz z przedmieściem Marienfelde). Pierwsza synagoga została wzniesiona w Kwidzynie w 1832 r., kolejna prawie sto lat później (1930). Na skutek antysemickiej polityki NSDAP i władz III Rzeszy liczba kwidzyńskich Żydów gwałtownie spadła. W czasie „nocy kryształowej” (9/10.11.1938 r.) hitlerowcy spalili synagogę, kilka lat wcześniej (1935) zrównano z ziemią żydowski cmentarz. Ostatnia żydowska rodzina wyprowadziła się z miasta na początku 1939 r., co z satysfakcją odnotowała miejscowa prasa.

Kwidzyn - Widok z wieży dzwonnej katedry w kierunku starego miasta

Widok z wieży dzwonnej katedry w kierunku starego miasta

Do początku XV w. rola Kwidzyna w życiu politycznym państwa krzyżackiego w Prusach była poważnie ograniczona, natomiast miasto poważnie ucierpiało w konfliktach zbrojnych z Polską toczonymi w tym okresie, padało także ofiarą pożarów, nie związanych bezpośrednio z działaniami wojennymi. Po przegranej w bitwie grunwaldzkiej mieszczanie kwidzyńscy i biskup pomezański złożyli przysięgę wierności królowi polskiemu Władysławowi Jagielle, jednak już wkrótce, po zawarciu pierwszego pokoju toruńskiego (1411 r.), przywrócono zwierzchnictwo krzyżackie nad miastem. W trakcie kolejnego konfliktu z Polską, rozpoczętego w 1414 r., ogromne zniszczenia dotknęły także Kwidzyn. Mieszczanie, broniąc się przed najeźdźcami, podpalili własne domy i schronili się na zamku kapitulnym. Po zawarciu traktatu pokojowego z Polską zakon krzyżacki był zmuszony zwiększyć obciążenia fiskalne, które ponosiły także miasta pruskie. Niezadowolenie z tej polityki doprowadziło do zawiązania na zjeździe stanów w Kwidzynie 14 III 1440 r. Związku Pruskiego, do którego przystąpiło także to miasto (w 1454 r.), stając się częstym miejscem obrad związkowców. Kwidzyn opowiedział się po stronie buntowników przeciwko władzy krzyżackiej. W trakcie długoletniej wojny (1454-1466) miasto przechodziło z rąk do rąk, by na mocy postanowień II pokoju toruńskiego wraz z dominium biskupim znaleźć się w tej części ziem pruskich, które pozostały pod władzą zakonu krzyżackiego. Także kolejne konflikty zbrojne z państwem polskim – „wojna popia” (1478-1479) i ostatnia wojna z krzyżakami (1519-1521) nie sprzyjały stabilizacji materialnej miasta, które zostało spalone przez polskie wojska. Na mocy traktatu krakowskiego (1525 r.) Kwidzyn, jako część Prus Książęcych, stał się lennem Polski. Miasto cieszyło się pokojem przez okres około 100 lat, jednak już w okresie wojny Szwecji z Polską o ujście Wisły, zakończonej rozejmem w Sztumskiej Wsi (1635 r.), stało się miejscem pobytu dla wojsk obu walczących stron. W trakcie kolejnej wojny „szwedzkiej” (1655-1660) działania operacyjne toczyły się także na terenie Prus Książęcych, już w grudniu 1655 r. Kwidzyn został zajęty przez wojska szwedzkie, które nałożyły nań kontrybucję i pozostały na leże zimowe. Miasto padło też ofiarą Szwedów w r. 1658, gdy zostało przez nich zdobyte, splądrowane i zajęte na kilka miesięcy. Najważniejszym skutkiem tej wojny było uzyskanie suwerenności Prus Książęcych i potwierdzenie tego stanu w traktacie pokojowym w Oliwie (1660 r.). W XVII w. przez Kwidzyn jeszcze wielokrotnie maszerowały wojska – elektorskie oraz obce, natomiast w pierwszej połowie XVIII w. Prusy pozostały poza zasięgiem wojen. W okresie wojen śląskich (1740-1742 i 1744-1748) przez miasto przechodziły jedynie wojska pruskie, spieszące na front. Ów względny spokój zakończył się w drugiej połowie tego stulecia, kiedy to wojska rosyjskie zajęły całe Prusy Wschodnie, w tym Kwidzyn (8.03.1758 r.); jednak rosyjskie panowanie, poza obciążeniami finansowymi, było mało uciążliwe i zakończyło się po ponad czterech latach (1762r.). 5 czerwca 1772 r., a więc na dwa miesiące przed podpisaniem traktatu rozbiorowego, do Kwidzyna przybył król pruski Fryderyk II, aby osobiście nadzorować przygotowania do aneksji Prus Królewskich. Po klęsce Prus w wojnie z Francją w Kwidzynie kwaterowały francuskie wojska okupacyjne, nakładając na miasto kontrybucję (1807 r.), natomiast bardziej dramatyczny przebieg miał inny etap zmagań prusko-francuskich. W styczniu 1813 r. niedobitki wojsk napoleońskich, wracające spod Moskwy, przyniosły ze sobą epidemię cholery, w wyniku której życie straciła 1/10 ludności Kwidzyna. Całe następne stulecie było dla miasta okresem spokoju i względnej prosperity. Także pierwsza wojna światowa (1914-1918) nie przyniosła większych szkód, poza naturalnym w tej sytuacji spadkiem poziomu życia mieszkańców miasta oraz śmierci niektórych z nich na froncie. Pewna nerwowość i napięcia zapanowały w związku z postanowieniami konferencji pokojowej w Wersalu (28.06.1919 r.), która przekazała Polsce 40% powiatu kwidzyńskiego. Jego wschodnia część, leżąca na prawym brzegu Wisły (wraz z Kwidzynem i Gardeją), miała podlegać plebiscytowi. Na skutek wzrostu nastrojów patriotycznych wśród Niemców, ich dużej przewagi demograficznej oraz kampanii propagandowej, nie wahającej się przed stosowaniem nieuczciwych wobec Polaków metod walki, strona polska plebiscyt przegrała (11.07.1920 r.). Od tej pory zasięg liczebny ludności polskiej na terenie powiatu kwidzyńskiego aż do kresu niemieckiego panowania systematycznie się kurczył. Kolejna wojna światowa (1939-1945) w końcowym etapie przyniosła zerwanie ciągłości demograficznej w mieście na skutek spontanicznej ucieczki oraz administracyjnych wysiedleń jego niemieckich mieszkańców. 29 stycznia 1945 r. do opuszczonego Kwidzyna wkroczyła Armia Czerwona, która niebawem spustoszyła i spaliła zabytkowe centrum. Na skutek decyzji wielkich mocarstw (konferencje w Teheranie, Jałcie i Poczdamie) miasto znalazło się na terytorium oddanym w administrowanie państwu polskiemu. Tak więc po 285 latach Kwidzyn znalazł się ponownie w zasięgu polskiej władzy (od czasu wygaśnięcia podległości lennej Prus Książęcych).

Tomasz Żuroch Piechowski

Poprzedni artykułMistrzostwa Polski Juniorów Młodszych w piłce ręcznej
Następny artykułHistoria Miasta Część 2