Dzięki dotacji, przyznanej przez Miasto Kwidzyn w 2022 roku, w ciągu czterech miesięcy (od września do grudnia) zrealizowano kompleksowy program badań i specjalistycznej dokumentacji naukowej, w którym udział wzięli przedstawiciele kilku ośrodków naukowych i kilku dyscyplin. Celem działań było dokładne rozpoznanie materiałoznawcze, wstępne rozwarstwienie chronologiczne oraz analiza stanu zachowania i przyczyn zniszczeń dawnej katedry pomezańskiej pw. Św. Jana Ewangelisty w Kwidzynie; jednocześnie tym samym spektrum badawczym objęta została budowla zamku kapitulnego (siedziba oddziału Muzeum Zamkowego w Malborku). Przeprowadzone prace można podzielić na dwie zasadnicze grupy: interdyscyplinarne analizy nieniszczące oraz instrumentalno-laboratoryjne badania inwazyjne (wymagające pobrania materiału z substancji zabytkowej); ich wyniki zostały upublicznione na sympozjum sprawozdawczym 25.03.2023 roku w sali konferencyjnej Kwidzyńskiego Centrum Kultury.
Pierwszym etapem prac była pełna inwentaryzacja pomiarowa całego kompleksu katedralno-zamkowego z wykorzystaniem skaningu laserowego 3d (użyto skanera FaroFocus M70, dającego możliwość uzyskania pomiarów z dokładnością do 2mm). W samej katedrze wyznaczono 650 osobnych punktów skanowania wraz ze wszystkimi dostępnymi strukturami podziemnymi, aneksami oraz więźbami dachowymi. W wyniku tych prac powstała połączona chmura punktów wraz z teksturami oraz kompletna dokumentacja w formie tzw. ortofootoskanów (rzuty, przekroje, widoki), a także cięcia na każdej kondygnacji, w tym osobno rzuty więźby (z dokładnym rozmieszczeniem wiązarów). Dla celów inwentaryzacji wykonano także szczegółową dokumentację fotograficzną z zastosowaniem drona bsp (Mavic 2 Pro oraz Phantom) oraz szereg różnych panoram i ujęć ortogonalnych, koniecznych do wykonania fotogrametrii, w tym m.in.: panoramy kościoła i otoczenia z zewnątrz, dokumentacje wnętrza kościoła z drona, aero-panoramy górnego kościoła, aero-panoramy korpusu oraz szereg tzw. terra panoram wnętrza. Dzięki pozyskaniu tak dużej ilości materiału, można było skonstruować rozbudowany spacer wirtualny, który został udostępniony publicznie na stronie katedry (https://katedrakwidzyn.pl/spacer/) jako dodatkowy element popularyzacji kwidzyńskiego dziedzictwa.
Ważną częścią projektu w kontekście przyszłych prac konserwatorskich było określenie istnienia podposadzkowych struktur podziemnych (krypt, pochówków i in.). W tym celu wykorzystano metodę skaningu georadarowego (GPR) anteną o zasięgu do 4 m w głąb od poziomu posadzki i częstotliwości 900 MHz. Z użyciem tego sprzętu przeskanowano całą katedrę, pozyskując 575 profili o łącznej długości ponad 3300 m. z 22 siatek/pól, z których każda była skanowana wzdłuż i w poprzek. Analiza struktur podziemnych katedry wykazała liczne anomalie i pozwoliła zlokalizować występowanie pochówków, pozostałości wcześniejszej struktury architektonicznej, historycznych elementów wprowadzanych na przestrzeni dziejów oraz elementów współczesnych (zbrojenia).
Metodami nieniszczącymi wykonano kompleksowe badania wilgotnościowe ścian korpusu nawowego katedry, więźb dachowych, analizę czystości mikrobiologicznej powietrza i powierzchni muru oraz identyfikację grzybów strzępkowych, występujących we wnętrzu. Badania potwierdziły poważny problem z wilgotnością murów budowli – miejscami ich zawilgocenie sięga ponad 5 m od poziomu posadzki (dotyczy to zwłaszcza strony południowej kościoła), co wymaga pilnych, specjalistycznych interwencji.
W ramach badań nieniszczących przeprowadzono specjalistyczną dokumentację malowideł ściennych w korpusie nawowym (zdjęcia w wysokiej rozdzielczości w świetle widzialny, fotografie w bliskiej podczerwieni i w świetle UV oraz w kolorowej podczerwieni – tzw. technice fałszywych kolorów). Badania te miały na celu określenie stanu zachowania oraz zakresu wtórnych nawarstwień na gotyckim oryginale. Oprócz tego na przełomie listopada i grudnia ubiegłego roku, podczas demontażu prospektu organowego, ujawniły się nieznane dotychczas średniowieczne malowidła ścienne. Wspominał o nich jedynie Max Toeppen w 1875 roku, choć miał z ich identyfikacją pewne trudności, pisząc: „Spośród trzech blend okiennych, które teraz zakrywają organy, w pierwszej od lewej jest niezamalowany symbol jakiś, á la herb, który wypełnia blendę”; zaobserwował też ryty rysunek. Znalezisko to jest niezwykle cenne nie tylko ze względu na nieznaną dotąd ikonografię, ale przede wszystkim z uwagi na bardzo duży stopień autentyczności i oryginalności, gdyż nie były wcześniej poddawane przekształceniom, jakim uległy podczas kampanii konserwatorskich i restauratorskich prowadzonych w katedrze w XIX i na początku XX wieku wszystkie inne średniowieczne polichromie. W ramach prowadzonego projektu wykonano ich wstępną dokumentację; odkryte relikty czekają na dalsze pilne prace naukowo-badawcze.
*
W zakresie badań inwazyjnych przeprowadzono kompleksową analizę dendrochronologiczną więźb dachowych katedry (pobrano trzydzieści próbek drewna z więźby nad prezbiterium oraz siedemdziesiąt próbek z więźby nad korpusem nawowym). W ramach analiz dendrologicznych gatunek drewna użytego do całej konstrukcji został zidentyfikowany jako sosna zwyczajna (łac. Pinus sylvestris). Pod względem czasu powstania, więźba nad prezbiterium okazała się niejednorodna (rozpiętość datowania poszczególnych elementów waha się od 1319 roku do 1930 roku, z uzupełnieniami nowożytnymi z lat 1626–1627). Natomiast analizy więźby nad korpusem wykazały, że jest to konstrukcja w miarę jednorodna, powstała zaraz po 1374 roku, choć nosi ślady historycznych uzupełnień / wymian, napraw późnonowożytnych (1728 rok i 1784 rok) oraz wzmocnień z okresu tzw. wielkiej kampanii prac konserwatorskich XIX wieku, 1859 i 1861 r.
Drugim rodzajem wykonanych badań inwazyjnych były analizy petrograficzne historycznych zapraw elementów i detali architektonicznych oraz skał z posadzki kościoła. Pobrany z tych zabytków materiał został poddany analizie na mikroskopie skaningowym SEM, które przyniosły identyfikację zapraw oraz skał wraz z określeniem ich pochodzenia geograficznego. Dodatkowo, dla unaocznienia zróżnicowanej struktury posadzki katedry wykonano ortofotomapę złożoną w programie Agisoft Metashape ze zdjęć ortogonalnych wykonanych z dronów (Mavic 2 Pro i Phantom 4).
Przeprowadzone w zeszłym roku szeroko zakrojone badania oraz specjalistyczne dokumentacja to ogromna baza dla pełnego rozpoznania materialnego zespołu katedralno-zamkowego, identyfikacji stanu zachowania i przyczyn zniszczeń, wytyczenia oraz rozpisania programu najpilniejszych, niezbędnych prac konserwatorsko-restauratorskich. Wyniki te zbliżają nas do stworzenia pełnej, nowoczesnej, interdyscyplinarnej monografii zespołu katedralno-zamkowego w Kwidzynie, choć wymaga to jeszcze szczegółowej analizy oraz pogłębionej interpretacji uzyskanych dotąd wyników. Potrzebne jest także poszerzenie spektrum badań. Wnikliwszego rozpoznania wymagają przede wszystkim nowoodkryte polichromie na ścianie zachodniej – należy określić ich zasięg oraz poddać je badaniom pod kątem materiału i techniki wykonania, które należałoby przeprowadzić przed montażem prospektu organowego po pracach konserwatorskich, który przewidziany jest na lipiec br.
Tekst: dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK
